Bix u tso'olol u k'ajlayil le UNAMo'

(Versión en español)

Traducción del español al maya yucateco: Mtro. Elí Concepción Casanova Morales
Con el apoyo del Dr. Cédric Becquey, del Centro de Estudios Mayas de la UNAM 

Ba'ax yaan tu ba'paach

U yáax tsikbalil yo'osal u k'áat óolil yum arzobispo fray Juan de Zumárraga u tia'al ka je'ebek jump'éel noj najil xook ti' Nueva España úuch tu ja'abil 1536. Ma' jach xáanchaj ka'aj takpaj ti' le k'áat óolala' u jala'achil virrey Antonio de Mendoza, bey túuna', ts'a'ab jump'éel ma'alob núuktajil tumen le Coronao' tu ja'abil 1547.

Ba'ale', úuch tak tu k'iinil 21 tu winalil septiembre tu ja'abil 1551 ka'aj jóo'sa'ab u Cédula u ti'al u je'ebel le Real yéetel Potificia Universidad ti' México.

U je'ek'abil le najil xooka' úuch tu k'iinil 25 tu winalil enero tu ja'abil 1553. Je'ek'ab je'ex u meyajta'al u noj najilo'ob xook tu lu'umil Europa je'ex bix suuk u meyaj u tuukulil escolástica, jach je'ex bey u najil xook Salamanca.

Tu ja'abil 1778 je'eb u Real Escuelail ti' Cirugía, bey xan le Real Colegio ti' Mineríao' tu ja'abil 1792. Ka'ap'éel ja'ab táanil je'eb xan u Academiail ti' San Carlos u ti'al u xo'okol Bellas Artes.

U tunichil
U tunichil le Real yéetel Pontificia Universidad ti' México

Ka'aj k'uch u k'iinil jáalk'abilo', lúu'sa'ab u k'aaba' ti' je'ex Real, tumen u reyil España p'aat mina'an u jala'achilil tu lu'umil México. Ts'a'ab u k'aaba' túun bey Universidad Nacional yéetel Pontificia, ts'o'okole' túune' p'aat u k'aaba' chéen je'ex Universidad ti' México.

K'a'al tu ja'abilo'ob 1833, 1857, 1861 yéetel 1865. P'ekta'ab tumen le liberaleso', tumen ku ya'aliko' jump'éel e'esajil ti' le úuchben pachkuntajilo'.

U nojoch jala'achil emperador Maximiliano tu ka'a jebaj, ts'o'okole' tu ka'a k'alaj. Te' k'iino'obo' ts'o'ok u yantal kúuchilo'ob u tia'al u xo'okol medicina, ingeniería, teneduría ti' áanalte', arquitectura yéetel jurisprudencia, ts'o'okole' takpaj xan u Escuelail ti' Agricultura.

Tu ja'abil 1867 yum Gabino Barreda tu jebaj u Escuelail Nacional Preparatoria, tu'ux u tsolil plan ti' xook beeta'ab tu táan u tuukul Augusto Comte. Ka'aj káaj u meyaj le najil xooka' p'aat pachil u tuukulil colonial xooko', meyajnaj tak tu sigloil XIX.

U noj chíikulil
U noj chíikulil ti' le Imperial yéetel Pontificia Universidad ti' México

Ba'ax yaan tu ba'pach te' k'iino'oba'ti' le najil xook tu lu'umil Méxicoa', jóok' ti' u meyajil yum Justo Sierra tu ye'esaj ti' le Cámara ti' Diputados tu k'iinil 11 tu winalil febrero tu ja'abil 1881.

Tujel k'iinilo' 7 tu ja'abil abril, tu ka'a e'esaj ti' le Cámarao', yéetel u áantajil u kúuchilil diputación ti' u pet lu'umilo'ob Aguascalientes, Jalisco, Puebla yéetel Veracruz. Je'ex bix oojela'ane', le u meyajilo' ma' jóok' táanili', ba'ale' yum Sierra ma' tu p'ataj pachil u tuukulil u beeta'al way Méxicoa' u Universidadil Nacional.

Ichil le meyajo', yum Sierra tu oksaj u jatsilo'ob le túumben noj najil xooka', le u najilo'ob xooka' Bellas Artes, Comercio yéetel Ciencias Políticas, Jurisprudencia, Ingenieros yéetel Medicina, Escuela Normal, Altos Estudios yéetel Escuela Nacional Preparatoria, bey xan Secundaria ti' Ko'olelo'obi'.

U kúuchil
U najil tu'ux yanchaj le Real Seminario ti' Minas

Yum Sierra tu ka'a e'esaj u meyaj ichil u je'ek'abilil le Consejo Superior ti' Educación Pública, tu k'iinil 13 tu winalil abril tu ja'abil 1902, ka'aj tu ka'a e'esaj óoxp'éel ja'ab táanil tu táan le mola'ayilo'.

Tu ja'abil 1905 u tuukul le meyajilo' tu ch'a'aj u muuk', ka'aj je'eb le Secretaría ti' Instrucción Pública ka'aj lúu'sa'ab ichil le úuchben Secretaría ti' Justicia. Yum Sierra tu k'ex ubaj ti' subsecretario tak tu jala'achil le táant u je'ebel u kúuchil Poder Ejecutivo. Tu k'iinil 30 tu winalil marzo tu ja'abil 1907, tu táan u máan k'inal u 100 u p'éel ja'abil le Jáalk'abilo', tu ya'alaj u noj jala'achil u noj lu'umil México táan u kibik u je'ebel le Universidad Nacionalo'.

U yáax najil
U yáax najil le Real yéetel Pontificia Universidad ti' México.   

                                       

Le úuchbeno'
Le úuchben Universidad ti' México

 

U ti'al u jóok'ol táanil le meyajilo', le Secretaría tu túuxtaj óoxmáal yum Ezequiel A. Chávez tak tu lu'umil Europa yéetel Estados Unidos, u ti'al "u xak'altik bix u meyaj ujel najil xooko'obi'".

Ti' le xooko'ob tu beetaj yum Chávez jóok' túun u jach noj meyajil ti' le Universidad Nacional ti' México.

 

U nu'ukulil che' tribuna
Escuela Nacional Preparatoria (U NU'UKULIL CHE' TRIBUNA)

 

Yum Justo Sierra
Ka'ansaj Justo Sierra

 

ngenierosil
U najil xook Ingenierosil